Wie de Kloosterkerk binnen gaat, loopt langs de herinneringsplaquette van schout-bij-nacht Karel Doorman. Hij sneuvelde met vele anderen tijdens de slag in de Javazee op 27 februari 1942. De scheepsbel van zijn vlaggenschip, Hr. Ms. de Ruyter, is teruggevonden en hangt ook in de gang van de kerk. Jaarlijks herdenkt het Karel Doorman Fonds (KDF) allen die hun leven hebben gegeven bij de verdediging van Nederlands-Indië. In 2022 is er een lustrum. Voor Emilie Schreuder, dochter van een marinier die ook bestuurslid is geweest van het KDF, aanleiding om in gesprek te gaan met twee bestuursleden van deze stichting: de voorzitter, Ben Bekkering, vice-admiraal (buiten dienst) en lid Louise Doorman, kleindochter van schout-bij-nacht Karel Doorman.

Emilie Schreuder
Karel Doorman is de naamgever van een fonds dat aan marinepersoneel en hun gezinsleden in bijzondere gevallen financiële steun biedt. Daarnaast ontplooit de stichting andere activiteiten, zoals een jaarlijkse herdenking in de Kloosterkerk. Louise, hoe is het voor een nazaat van Karel Doorman om in het bestuur te zitten?

Louise Doorman
Het is een soort traditie geworden dat een nazaat van Karel Doorman zitting heeft in het bestuur. Zelf heb ik het stokje in 2020 overgenomen van een neef, die tien jaar actief is geweest. Mijn vader, Theo Doorman – enig kind van Karel Doorman uit diens tweede huwelijk – was de eerste in de rij. Dat zal in de periode zijn geweest dat jouw vader penningmeester was.

Ik ben mij er altijd bewust van geweest dat mijn grootvader tijdens de slag in de Javazee commandant van het eskader was, ook al werd er thuis niet veel over gesproken. Voor veel mensen die de oorlog hebben meegemaakt, blijkt het verdriet te groot om over te praten. Toen in 2016 bekend werd dat de wrakken van de schepen in de Javazee waren verdwenen, raakte dat bericht mij diep. Ik besloot samen met mijn ouders een reis te maken naar het Verre Oosten, naar belangrijke plaatsen in de familiegeschiedenis. Die reis, in november 2019, heeft van alles aan herinneringen en verhalen opgeroepen. Ik heb daardoor een duidelijker beeld gekregen van de impact die deze geschiedenis op onze familie heeft gehad.

Mijn vader was zes jaar toen zijn vader de opdracht kreeg Nederlands Indië te verdedigen tegen de Japanners. Toen het bericht Surabaya bereikte, dat het mis was, zijn hij, zijn moeder en andere Nederlanders met vliegboten naar Australië gevlucht. Daar overleefden hij en zijn moeder het bombardement van de Japanners op die vliegboten in de baai van Broome, maar achtenveertig anderen, waaronder veel vrouwen en kinderen, kwamen om het leven. Het moet traumatisch voor mijn vader zijn geweest. De vliegtuigwrakken zijn bij laag tij nog altijd goed te zien. We hebben dus ook het wrak gezien waarin hij heeft gezeten…

Emilie Schreuder
Kunnen jullie beiden iets zeggen over de betekenis van herdenken?

Louise Doorman
Herdenken suggereert dat je dat met je hoofd doet, maar in ieder geval voor nabestaanden ligt dat anders: het gaat om het her-vertellen van het verhaal en het her-voelen van wat er heeft plaatsgevonden. Ik heb mijn grootvader nooit gekend en zie hem door de ogen van mijn vader. Hij stond voor een moeilijke opdracht, die hij naar beste eer en geweten heeft uitgevoerd. Ik bewonder hem als mens en als militair. Maar daarmee is niet alles gezegd. Voor mij als kleindochter is het verdriet te groot om rationeel te bevatten. Het duurt drie generaties om een oorlog te verwerken, zeggen ze. Ik merk dat onze familiegeschiedenis zelfs het wereldbeeld van mijn eigen kinderen nog kleurt. Het verdriet van hun grootvader, de zoon van Karel Doorman en mijn vader, raakt hen. Ik merk dat vrijheid voor hen geen vanzelfsprekendheid is. Zij weten dat vrijheid offers vraagt en gaan als vanzelfsprekend mee naar herdenkingen. Dat vinden ze waardevol. Herdenken heeft waarde: het geeft taal aan dingen waarvoor het moeilijk is woorden te vinden.

Wij voelen als nabestaanden erkenning en troost door de institutionele vorm van herdenken. Zelf hoop ik vooral dat het gebeuren dat na zoveel jaren nog zo’n grote rol speelt in ons leven, betekenis krijgt in de samenleving. Die betekenis ligt in het belang van vrijheid: wat betekent zij en wat moeten we daarvoor over hebben?

“Ik merk dat vrijheid voor mijn kinderen geen vanzelfsprekendheid is”.
Louise Doorman

Ben Bekkering
Dat maakt herdenken inderdaad relevant voor niet-nabestaanden: wat betekent vrijheid voor ons? Nederland bevindt zich in een centrum van stabiliteit en veiligheid in een steeds onstuimiger wereld. Dat geeft ons een grote mate van vrijheid. Wij kunnen denken, vinden en doen wat we willen. Er is vrijheid van meningsuiting en er is een vrije pers. Wij kunnen terugvallen op een onafhankelijke rechtspraak. Niet dat wij ons helemaal geen zorgen hoeven te maken over onze vrijheden. Zelfs hier zie je dat ‘vrijheid’ in het geding is: criminelen laten liquidaties uitvoeren; grote internetfirma’s slurpen grote hoeveelheden gegevens van ons op; pers en wetenschap komen onder vuur te liggen; enzovoort. Maar elders in de wereld worden vrijheden veel meer met voeten getreden. In landen met autocratische leiders. In landen waar georganiseerde misdaad en terrorisme aan de orde van de dag zijn. In landen met een zwak bestuur, economische stagnatie. Wij moeten onze vrijheid koesteren, en er collectief in blijven investeren. Herdenken doet recht aan degenen die dat hebben gedaan en soms zelfs hun leven daarvoor hebben gegeven. Voor nabestaanden kan herdenken helpen te begrijpen waarom die offers nodig waren. Voor latere generaties is herdenken een gelegenheid tot bezinning, om te voorkomen dat het weer gebeurt.

Emilie Schreuder
Dus de begrippen vrijheid en veiligheid zijn ook voor de jongste generatie van belang?

Ben Bekkering
Zeker, en dat weet die generatie ook wel. Recentelijk sprak ik tijdens een digitale bijeenkomst met ruim 300 jonge mensen tussen de 19 en 24 jaar uit Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Het was een divers gezelschap, maar met een gedeelde honger naar informatie. Zij wilden heel graag begrijpen hoe de wereld vanuit het perspectief van veiligheid en vrijheid in elkaar steekt. Dat is best ingewikkeld. Strijden voor vrijheid is een complex strategisch vraagstuk geworden waarbij een geïntegreerde inzet nodig is van kennis, diplomatie, economische middelen en militaire instrumenten. Niemand heeft belang bij een gewapend conflict, maar landen als Rusland en China gedragen zich niet altijd volgens de regels die wij internationaal met elkaar hebben afgesproken. Het creëren van een crisis lijkt voor hen een manier om geopolitieke en commerciële doelen te realiseren. Onze waarden, waaronder vrijheid, worden dus constant bedreigd. Het is belangrijk dat de nieuwe generatie militairen haar positie in dit krachtenveld doorziet.

“De risico’s en dreigingen zijn vandaag de dag wellicht anders dan toen in 1942, maar het beginsel vrijheid is tijdloos en vraagt ook nu weer onze inspanning”.
Ben Bekkering

Zelf denk ik dat klimaatverandering een belangrijke aanjager is van instabiliteit. In Somalië sprak ik tijdens een missie met een aantal dorpsoudsten. Zij legden me uit dat ze nog wel konden leven met slecht bestuur, met gebrek aan handel, met extremisme, met criminaliteit. Maar zij konden niet dealen met de weersextremen: ‘Onze putten verzilten, vis trekt weg, oogsten mislukken. Dit raakt ons direct in ons bestaan’. De problemen groeien hun boven het hoofd. En via migratie worden het ook onze problemen. Maar we komen moeilijk op één lijn, zoals we recentelijk in Glasgow zagen. Belangen lopen sterk uiteen. Rusland lijkt op dit moment zelfs baat te hebben bij klimaatverandering: als de permafrost verdwijnt, ontstaat er ruimte voor graanvelden en worden olievelden toegankelijk. Binnen de internationale militaire commissie voor klimaat en veiligheid, (www.imccs.org) zet ik me in om dergelijke koppelingen tussen klimaat en veiligheid over het voetlicht te brengen. Het is wellicht de grootste uitdaging van deze eeuw. We moeten dringend rekening houden met de consequenties van klimaatverandering voor onze veiligheid en daarmee voor onze vrijheid. Het verband hiervan met het werk van het Karel Doorman Fonds en de herdenking van de Slag in de Javazee, lijkt misschien ver gezocht, maar is er wel degelijk: Het gaat steeds om het belang van veiligheid voor de vrijheid.

Fonds voor nabestaanden
Nabestaanden en familieleden van marinepersoneel hadden het in de Tweede Wereldoorlog extra zwaar. Niet alleen hadden zij te lijden van de bezetting, zij moesten ook leven met de onzekerheid over het lot van hun dierbaren. Om hen financieel niet aan hun lot over te laten werd in oktober 1944 het Karel Doorman Fonds opgericht. Nog steeds is het primaire doel van het fonds marinemensen financiële steun te bieden, wanneer officiële instanties daarin niet (geheel) kunnen voorzien. De solidariteit tussen marinemensen bestaat immers niet alleen tijdens de diensttijd, maar ook daarna. Gezinsleden van marinepersoneel delen in deze solidariteit, want naast een sterke marineman of -vrouw staat vaak een toegewijde partner. Meer informatie: http://www.kareldoormanfonds.nl/

Strijd en opoffering
Tijdens de lustrumbijeenkomst in de Kloosterkerk op 26 februari zal een compilatie worden getoond van de documentaire ‘De slag in de Javazee’ van Nick Koppen uit 1996. In deze documentaire interviewt hij nabestaanden. Op 27 februari zendt Themakanaal NPO2 Extra de gehele documentaire uit. Ook zal een groot schilderij (van twee bij één meter) over een markant moment tijdens de slag in de Javazee worden onthuld. Dit schilderij zal worden overhandigd en in bruikleen gegeven aan het Marine Museum. De slag in de Javazee staat symbool voor strijd en opoffering. De expositie beoogt bij te dragen aan het denken over Vrede en Veiligheid.

Tekst – Emilie Schreuder